Общество  правозащитников МАЗЛУМ

Yuz minglardan biri.

Achchiq taqdir.

To’htaboy Shokirovich Matchonov 1972 yil 16 iyul kuni Horazmning Hozarasi tumanidagi Muhomon qishlog’ida tug’ilgan. Otasi - Shokir bobo umr bo’yi kolhozda ishlagan.Dehqon.Onasi-Ayimjon aya ham to oltmish yoshigacha pahta dalasidan chiqmagan.Tangriga shukur,hozir chol-kampir hayotlar.Shokir bobo bilan Ayimjon momoning to’ng’ich bolalari turmagan.Birin ketin olti bolasi |go’dakliklarida | nobud bo’lgan. Shu sababli eng kenja o’g’illari bo’lmishga To’htaboy deb ism qo’ygan. Oilada To’htaboy yolg’iz o’g’il.Uning Gulbahor degan opchasi | egachisi | ham bor.U uy-joyli, bola-chaqali.

To’htaboyni hayot yorlaqamadi deyish mumkin bo’lsa,uncha hato bo’lmas. U umumiy kasalliklar bo’yicha ikkinchi guruh nogironi. Ko’zi ham hira ko’radi,bolalikdan -10 ko’zoynak taqadi. Bo’yi o’rtadan pastroq,oyoqlarini keribroq, bukchayibroq yuradi. Hastaligi butun ko’rinishidan, yurish turishidan yaqqol sezilib turadi. Ruhiyati ham uncha sog’lom emas edi… Kechalri turib ketar, o’zi bilan o’zi gaplashar, biroq unig o’zi ertalab bu haqda hech narsani bilmas, eslolmas edi.

To’htaboy o’rta naktabni bir amallab bitirdi. 1989 yil. So’ng 1991y. ha mqishlog’i Nuquljon Sobirovaga uylandi. Nuquljon ham o’yinchi sinfini tugatgan, kolhozda ishlayotgan edi. Har holda har ikkalalari ham kambag’al qashshoq oiladan,qozonlari oyda-yilda bir qaynay edi. To’htaboy og’ir ishga yaramaganidan savdo-sotiq bilan shug’ullana boshladi. Ba’zan yurtdoshlari bilan choyshablar |postel| olib Astrahanga ham borib kelishardi. Astrahan yaqinBir poezdda boriladi...

Hech bo’lmasa bir qop unga pul qoladi-da, qarib qolgan ota-onasini nafaqasi uch kg. etga yetmasa nima qilsin. Nuquljon ertalabdan kechgacha kolhozda ishlaydi, tekinga. Bo’lmasa bir qarich tomorqasini ham tortib olib qo’yishadi, zolimlar. Hozorasp bozoriga ham qatnab turadi, To’htaboy. O’zlaridan bir amallab orttirib sabzi, piyoz, pamidor, bodring, kartoshka ham sotadi. Harakat qilmasa kim bir bo’lak non beradi? Hozir bir tutam kimsadan boshqa hammaga qiyin. Ocharchilik! Qancha odam ochlikdan ketyapti. Buni bir kuni hisob kitobi olinar.

Shu bozor-o’chardan bir so’m, yarim so’m topish umidida yurganda To’htaboyga folbin yo’liqadi. Namoz o’qishni, qabristonlarni ziyorat qilishni tavsiya qiladi. Shu amallarni qilsa tungi alahsirashlari-yu daydishlari qolib ketishini aytadi. So’ng yana ikki, uch folbin ham shu gapni aytadi. Bu gap-so’z 1998 yilda Hozarasp bozorida bo’lib o’tdi. To’htaboy yurakdan namoz o’qiy boshladi, |1998 yildan|. Kasallikdan farig’ bo’lsa hotiniyu bolalari oldida, ota-onasiyu jamoat oldida o’zini noqulay sezmaydi.

Muhomonda “Shokirboyning bolasi To’htaboy namoz o’qiyapti”-degan gap tarqadi. Ota-onasi o’qimaydiyu To’htaboy o’qiyapti”. Hamma gap, hamma fojea shundan boshlandi… Bu haqda sal keyin…

Bir tunda Shokirboy o’g’li To’htaboy bir tush ko’rdi. Tushida qum tepalar orasida yurganmish. U erda ikki uy bir dahliz bor emish. Bu g’arib honadonda boshiga oq ro’mol o’ragan qirq yoshlarda bir ayol hizmat qilib yurganmish. Tag’in jo’n kiyingan g’arib odamlar… To’htaboy odamlar bilan aytishib qolganmish… Va u erni tark etganmish.

G’alati tush… Umrida ko’rmagan erlar, odamlar… Bir kuni To’htaboylarning uyiga To’rtko’ldan |Qoraqalpog’istondagi bir tuman| amakisi |otasinig akasi|ning qizi Rahima keladi. U o’ttiz besh yoshlar chamasida, gapdan-gap chiqib tushini shu Rahima ammasiga aytadi. Rahima hayratdan qotib qoladi. Ukasiga uzoq tikiladi. So’ng o’zini qo’lga olib:

-Ayni shunday joy bor To’htaboy –deydi, -Sening tushingga “Kechirmas buva” qabristoni kiribdi. Hozir bu qabriston er yuzida yo’q. Ammo uning oti qolgan. Chindan ham u erda ikki uy, bir dahliz bor. Bu Ellik qal’a tumanida. Men buni eshitganman. Mening yuragimda tosh bor ekan. Men shu “Kechirmas buva”ni ziyorat etmoqchiman… Sen ham bor…

Bu paytgacha To’htaboy folbinlar maslahatiga ko’ra, o’z bobo-momolari yotgan qabristonlarni ziyorat etayotgan, ayrim tunlari o’sha erda qolib, tongda uyiga qaytayotgan edi. To’taboy o’zi tabiatan qo’rqoqroq edi. Ayniqsa tunda ko’cha-kuyda yurishga qo’rqardi. Mana o’zining so’zma-so’z gapi:

“Qachon yursam, orqamdan birov ship-ship yuradi, to’htasam to’htaydi lekin so’ylamaydi. Orqamga burilsam hech kimni ko’rmayman. Ba’zan: ”Kimsan, nimaga izimdan qolmaysan, nimaga ta’qib qilasan” - deb baqiraman”.

Biroq To’htaboy sharpayu ajinalardan qancha qo’rqmasin, yurak betlab, qabristonda tunashga o’zida kuch va jasorat topa olardi. Odamning imkoniyatlari cheklanmagan, cheksiz…

Odam degani birov maylyu, o’zini-o’zi yahshi bilmaydi. To’htaboy Shukurboy o’g’li nima bo’lsada birinchi navbatda o’z ruhiyatidagi qusurni tuzatishga qat’iyan bel bog’ladi. U shunday kasalmand, nimjonligiga qarama, qatiyatli yigit edi. O’z so’zida, ahdida sobit turar edi! Tush ko’rganiga bir oycha kechgandan so’ng u qora nondan orttirib yiqqan chaqasiga Muhamondan 80-100 km. uzoqlikdagi “kechirmas buva” qabristoniga bordi. Yo’lga non, suv olib oldi. Tushida qandoq manzarani ko’rgan bo’lsa, bu erda ham tom shu manzarani ko’rdi:

Qum tepalar… Ikki uy bir dahliz… Oq ro’mol o’ragan qirq yoshlar chamasidagi bir ayol… Shifo istab kelgan g’arib kimsalar…

-Men seni, adashim To’htaboy, anchadan beri kutayotgan edim,-dedi mutlaqo notanish odam, To’htaboy Shokirboy o’g’liga.

Keyincha bildiki, bu o’rta yosh odam oq ro’mol o’ragan ayolning eri To’htaboy og’a ekan. To’htaboy og’a haydovchi edi. Katta mashina haydar edi. Bir kuni kechga yaqin u qaysi asrlarga taalluqligi noma’lum, qum barhanlar tagida nishonsiz o’chgan, tashlandiq bo’lib yotgan kimsasiz “Kechirmas buva”qabristoni yaqinidan o’tayotganida birdan mashinasi o’chib qoladi. To’htaboy uch-to’rt soat ovora bo’lib mashinani yoqolmaydi. Keyin o’zida engib bo’lmas bir horg’inlik sezib, mashinasi kabinasida uhlab qoladi. Tushiga boshdan-oyoq oppoq kiyingan, oppoq soqolli chol kiradi. Uning qo’lida oppoq hassa bor emish! Chol:

-To’htaboy, endi sen bu erdan ketma, endi sen bu erga qara, endi seni yahshilik kutadi bolam – dermish.

To’htaboy haydovchi tongda tetik uyg’ondi. Og’ir yuk mashinasi qulfiga kalit solib buragan edi, birdan gurillab ishlab ketdi. U: ”Yo tavba! Yo tangrim, qudrating cheki yo’q”- deb yubordi. So’ng mashinasini bahaybat qum barhani tagiga –“Kechirmas buva”qabristoniga olib kelib o’chirdi. Buni tushuntirib bo’lmaydigan allaqandaydir qudratli bir istak bilan, engib bo’lmas g’ayri-tabiiy istak bilan qildi. Shu-shu To’htaboy haydovchi “Kechirmas buva”da qolib ketdi.

Tom shu voqeadan uch-to’rt kun kechgachTo’htaboy haydovchining hotini Amina qattiq bezovta bo’la boshladi. Eri yo’q. Uzoq safarga ketmagan. Qaerda ekan? Bir falokat bo’lmasa go’rga edi!.. Hamma erda qama-qama, zamon notinch, zamon qalqib turibdi!.. Oq ro’molli hotin erini ahtara boshladi.A mmo ko’rdim degan zog’ni topmadi. Havotir, qo’rquv, vahm-tashvishlar oq ro’molli hotinni holdan toydirdi. Bolalari ham otam qani deb yuragini ezdi. Ne ajabki faqat tushida erini ko’rdi. Qum barkanlari ichida,”Kechirmas buva” go’ri yonida To’htaboy haydovchi yotganmish… Erta tongda, hotin ro’molga non, chuchuklik tugib, suv olib, o’z qishloqlaridan uncha uzoqda bo’lmagan “Kechirmas buva” qabristoniga bordi. Qarangki hotin erini tushida qanday holda ko’rgan bo’lsa, shunday holda yotganini ko’rdi.

Bular bari cho’pchakka o’hshaydi. Lekin tom haqiqat bu. Shu hodisa tushlar sabab: To’htaboy Haydovchilar ”Kechirmas buva”da qolib ketishadi. Ikki honali uy bir dahliz qurishadi. Bunda shu yaqin o’rtadagi qishloqlarning odamlari holis yordam berishadi, non-tuzlardan habar olishadi. Shunisi hayratlanarliki To’htaboy haydovchi “Kechirmas buva”ga kim ziyoratga kelsa uni mutlaqo tanimagani ,ko’rmagani holda uni otini, dardini behato aytadi. To’htaboy Shokirboy o’g’lini ham ismini aytib, uni hayratga solganiga endi ajablanmasa bo’lar. endi el-elat To’htaboy haydovchini “To’htaboy tabib”deb atashadi.

To’htaboy Shokirboy o’g’li “Kechirmas buva”da bir oycha bo’ladi. Ruhiyatidagi kasallikdan uzil-kesil forig’ bo’ladi. Ammo endi bu erga kelib ketuvchi odamlar bilan til topisholmay qoladi. Shunga o’z Muhomoniga qaytadi. To’htaboy tabib uni qaytarishga urinadi. ”Yo’lingda qorong’lik ko’rinyapti” demoqchi bo’ladi. Ammo dilidagini tiliga chiqarishga istohola qiladi. Bir so’zli To’htaboy Shokirboy o’g’li qaytmaydi, hayr-ho’shlashib, ”bergan tuz noningizga rozi bo’ling” deb ketadi. Tushidagi voqea o’ngida aksini topadi.

Muhomonliklar: ”Shokirboy o’g’li To’htaboy “Kechirmas buva” degan erdan shifo topib qaytibdi degan gap qilishadi. Uning namoz o’qishi, qabristonda tunab qolishi va “Kechirmas buva”da davolanib kelishi Hozaraspdan Horazm viloyat kuch ishlatar tashkilotlariga etib boradi. So’ng hatto Toshkentga… Chunki har bir qishloqda bu tashkilotlarning o’z josuslari bor. Butun yurtda shunday. Horazmda qamalmagan honadon qolmadi. Hatto bir oilada besh-o’ntacha qamalganlar bor. Horazm yeri bundoq kulfatni hech zamon ko’rmagan. Yana bu kulfat olis sayyoralar bilan tillashayotgan ong, idrok hadsiz yuksaklikka erishgan, erishayotgan zamonda yuz berayotgani ajablanarli. Eng dahshatlisi tag’in bu kulfat yotdan, bosqinchidan emas, o’z ichingdan chiqayotgani qayg’uli. O’z halqiga bunchalar ofat!..

Ho’sh yurtda shundoq yong’in ekan nima uchun qarib-chirib qolgan Shokirbioyning o’gli To’htaboy undan quriq chiqsin? Nima uning shoxi bormi? Horazmda, Hozaraspda, Muhomonda qamalmagan bir shu honadon qoldi-ku. Ho’p mayli oldin To’htaboy tug’ma kasal, invalid, deb qamalmadi. Endi-chi? Endi?!.

1999 yilning o’sha mash’um 2 aprel kunini To’htaboy umrining so’nggi daqiqasigacha unutmaydi. Shokirboy bobo bilan Ayimjon momo unutadimi? Ming-ming yolvorib tangridan tilab olgan yolg’iz o’g’li boshiga kulfat tushgan kunni unutadimi? To’htaboyning endi esini tanib kelayotgan Kamola, Obidjon, Ruhsoralari jondan aziz bolalarichi? Hotini Nuquljon - chi? bu honadonni non bilan ta’minlab turadigan birdan-bir odam, kasalmand, nimjon odam shu kuni aldov yo’li bilan qamoqqa olindi! Keyin, ancha keyin eshitdiki, bu qishloqdan ham bitta “vahobiy”chiqishi kerak ekan. Bu topshiriq qishloq kengashiga topshirilgan ekan…

Nima deysiz, zakaz. Nima deysiz, yuqorining ko’rsatmasi! Bajarmay ko’rchi, uy-iching bilan qamab yo yoqib yuboradi. 2 aprel kuni tongda Hazorasp tumanining IIV hodimlaridan, to’g’rirog’i tezkorlaridan to’rttasi fuqaro kiyimida, qo’ltiq taglariga yashirincha to’pponcha bog’lab, Muhomon qishloq kengashiga kelishdi. Uchtasi Kengash uyida qoladi. Bittasi Qishloq kengashidan bir vakil olib, Shokirboy dehqonning uyini bosadi. Bosadi degan so’z bu erda yopishmayotganday tuyulsa ham aslida shunday. Tom shunday! To’htaboyni Qishloq kengashi raisi chaqirganini aytadi. Oldida turgan tog’dek falokatdan habarsiz To’htaboy Shokirboy o’g’li qishloq kengashiga borishi bilan uning qo’liga kishan solishadi va mashinaga bosishadi. Bu to’rt yasavvulning boshlig’i 1970 yilda tug’ilgan tezkor Maqsudbek Sobirovich Eshchonov edi.

-Tuzoqqa ilindingmi ”vahobiycha”? - deydi Toshkentdan kelgan Mahsus bo’lim hodimi o’zini tanishtirmay. Aftidan u sarhush edi. Og’zidan aroq bilan yana allaqanday achimsiq hidlar burqirab turardi.

-Men “vahobiy” emasman, men oddiy namozhonman.

-O’, o’, baloday tiling borga o’hshaydi. Hozir ko’ramizda vahobiymisan, yo’qmisan! Hozirda! Hozir!! Shimingdan yuqori qismini ech! Tez! Vahobiyning orqasida pechat bo’ladi. Yechdingmi? Endi orqangni o’gir! Bo’l Tez!

Sho’rpeshona To’htaboy Shokirboy o’g’lini hushidan ketgunicha uradi. Keyin bu Spes.naz. “Sahna”dan batamom o’chadi.To’htaboy hushiga kelganidan keyin kiyinadi, so’ng tezkorlar unig ust boshini tintuv qiladi. Jinsi kostyumi cho’ntagidan 07 gr. hanka chiqadi. To’htaboy behush yotganida buni tezkorlar cho’ntagiga tiqib qo’yishadi.

-Men ichmayman ham, chekmayman ham, -deydi soddadil To’htaboy, buni o’zlaringiz tiqqansizlar.

-Shundoq deign, Hozir mulla qilib qo’yamiz! Hozir!! Tezkorlar To’htaboyni yana urib, tepishadi. Tavonlari tagiga dubinka bilan savalashadi. Sho’rlik To’htaboy yana hushidan ketadi. Asta sekin hushiga kelganda shirin-shakar uch bolasi, ota-onasi, vafodor hotini ko’z oldiga keladi. To’htaboy ularsiz yasholmasligini, so’ngsiz yahshi ko’rishini his etadi. Bundoq kaltaklayversalar, o’lib qolishini, bola-chaqasi ochlikdan, zorlikdan qiynalishini o’ylaydi. ”Bo’ynimga olmasam baribar oldirishadi, Horazmda, butun O’zbekistonda bo’yniga olmagan odam bormi? Ne tuhmat bo’sa, ayovsiz qiynoq bilan bo’yniga qo’yadi. Buni el-yurt gapiryapti-ku. Tinimsiz gapiryapti-ku? Men o’zi yarimjon odam bo’lsam, bekorga urib, o’ldirb qo’yishadi. Bolalarim och qoladi, otasiz qoladi.

-Men tug’ma ikkinchi guruh invalidiman, urib o’ldirib qo’yasiz, bolalarimga qari ota-onamga qiyin bo’ladi. Men hanka eb turaman.”

-Mana bu boshqa gap, deydi tezkor Maqsudbek Eshchonov.

Shu kuni To’htaboy bilan yana bir tutqunni Urganchga, ekspertizaga olib borishadi. Yo’lda tezkor ikkoviga ham aynan shunday deydi:

-Ekspertizada hanka eymiz deb aytasizlar, - bo’lmasa o’ldirib yuboramiz.

Viloyat ekspertizasi “ko’rsatma bo’yicha ish tutadi… Ish tutmay ham ko’rsinchi. oyog’ini osmondan qilib o’ziga hanka yedirishadi. O’zini zindonga tiqishadi…

1999 yil 3 aprel kuni To’htaboyni Urgench zindoniga tashlaydilar, tunda uni tergov honasiga sudrab kirishadi. Bu erda uni bir o’zbek, bir o’ris Spes.naz. qarshi olishadi. Har ikkalovi ham mast, harg’in holatda edi. To’htaboydan oldin bular qancha-qancha sindirgan ekan? To’htaboylar kamerasiga ham hozirgina butunlay qonga belangan yosh yigitni behush holda olib kelib tashlashdi. O’zbek o’risdan buni tergov qilamizmi? - deb so’raydi. O’ris qattiq charchaganini aytadi.

-Bahting borakan vovchik, bor yo’qol -deydi o’zbek To’htaboyga.

1999 yil avgust oyi boshida Hozarasp tumanidagi sudda 3 kun ichida To’htaboy Matchonovning ishi ko’rildi. Yasovullar nimani yozgan bo’lsa, sud hammasini “to’g’ri” deb topdi. Butun yurtda shu hol kechayotganidan keyin, Hazoraspning qo’lidan nima keladi. Zakaz! Ko’rsatma! Bundan Hatlab ko’rsinchi onasini “uch qo’rg’on”da ko’radi, o’zini to’siq ortida… To’rtinchi kun hukm o’qildi: Matchonov To’htaboy Shokirovich 3 yilga ozodlikdan mahrum etildi.

Hali bu holva edi… Holva…

Shu yil sentyabr oyida o’n uchta Horazmlik tutqunni Urganchdan yangi Zangiota | N65 | qamoqhonasiga olib keladi. Ba’zan bu do’zahni “ikkinchi Jaslik” deyishadi. Zangiotada ularni kiyimgan, ust-boshlaridan tashqari hamma narsalarini olib qo’yishadi. Zangiotada va Jaslikda bu odat tusiga kirgan. Keyin qip-yalang’och qilib harch qilishadi. Ayniqsa 159 larni yomon sindirishadi…

159 larni qamoqhonada ko’z ko’rib, quloq eshitmagan vahshiyliklarni qilishadi: qo’llarida ahlat tozalashadi, itday, mushukday hurdirtirishadi, miyovlatishadi, besoqol qildirishadi, yalang’och, yalangoyoq qorga haydashadi, qip-yalang’och holda bir-birlarining ustilariga mindirishadi, otboydan so’ng turdirishib, tualetlarni yuvdirishadi, emaklatishadi, madhiyani tinimsiz ayttirishadi…

To’htaboy o’ziga 159 modda yuklanmaganligiga ichida ming marta hudoga shukr qildi.

To’htaboyni Zangiotadan Toshturmaga so’ng sentyabr oyida |1999y| Qarshiga [N61], Shayhali zonasiga uloqtirishdi. E, bu erda 159 lar kechirgan, kechirayotgan azob uqubatlar, dahshatli qiynoqlar itning boshiga ham tushmasin. Odam odamga buncha zulm qilishiga ishonging kelmaydi. Lekin, afsuski, buning bari haqiqat. Tom haqiqat! Ammo buni dunyodan yashiradi. Ko’tlari ochilib ketishidan qo’rqsalar kerak-da…

Biroq?.. Biroq To’htaboy Shokirboy o’g’li ne yozuqlar qilibdiki tangri buni ham ko’p ko’rdi. Kutilmaganda uni 2000 yil mart oyida Toshturmaga qayta olib kelishdi. Keyin 2 mayda Urganch zindoniga haydashdi. ikki-uch kundan so’ng uni Horazm viloyat DHQ bo’lim zindoniga tortishdi. Ammo josuslik qo’mitasi vrachlari “qichima kasali yuqadi” deb uni zindonga yaqin yo’latmadilar. Shu sababli har kuni ertalabki tekshiruvdan to kechqurungi tekshiruvgacha To’htaboyni SNB binosi tergov honasiga chaqirar, o’zbekchani yahshi biladigan, 25-30 yoshlar orasidagi Artur ismli josus uni, urar, tepar, dubinka bilan savalar, tahqirlar, toptar edi. Ayniqsa millatining tayini yo’q bir prapor Arturdan oshib tushardi…

-Chechenistonga nega bording deb zug’m qilardi va qiynoqda davom etardi.

-Men Astrahanga choyshab olib borib sotganman. Chechenistonga umrimda bormaganman.

-Chechenistonga nega bording? - deb battarroq urishardi.

Yusuf Yusufof degan ablah =DHQ yugurdagi: ”Matchonov To’htaboy Shokirovich Chechenistonda bo’lgan, ammo terrorlik ishiga aralashmagan”- deb sohta ko’rsatma bergan ekan.

Artur :”Yusuf qanday ko’rsatma bersa, aynan shunday yozib berasan”-deb To’htaboyni qattiq qiynoqqa tutdi.

O’zi tabiatan yarimjon To’htaboyning sog’ eri qolmadi.

Butun tanasi momataloq bo’lib, shishib, azoi badanini yara bosib, ozib-to’zib ketdi. U bamisoli skeletga aylanib qoldi.

Ohiri yozib berdi.

2000 yil iyun oyida Horazm viloyat sudi Matchonov To’htaboy Shokirovichga 159 moddasini bosib, uni 16,5 yilga ozodlikdan mahrum etdi.

Mana jonajon yurtimizda qanday to’hmatlaru vahshiyliklar kechyapti.

Ertaga tarih ne derkan?..

Sog’ bo’lsak ko’ramiz.

Hozir To’htaboy Shokirboy o’g’li taqdiriga tan berib,Chirchiq zonasida o’tiribti… 

30 iyul 2002yil